Пред некој ден го прочитав говорот на  Benoît Cœuré, главниот на Иновациската платформа при BIS (Bank for International Settlements). Неговиот осврт беше кон крипто валутите и посебно кон концептот на дигитални валути емитувани од централните банки (Central Bank Digital Currencies – CBDC).

Дотичниот збореше нашироко на темата но ниту еднаш во својот говор не го спомена Биткоин. Намерно или случајно, останува да погодуваме. Да зборуваш за крипто валути а да не спомнеш за Биткоин, нај-децентрализираната крипто валута е багателно.

Но она што стварно ми го стегна срцето беше следната негова изјава – Историјата на приватни пари не е приказна со среќен крај (The history of private money is not a happy read).

На скалата на глупави искази од финансиери на челни позиции, ова ми е второ-рангиран. Првата и шампионот потекнува од “финансискиот експерт” Luke Gromen кога рече дека само владите можат да печатат пари.

Да се вратиме на господинот Cœuré. Не била историјата на приватни пари приказна со среќен крај? Aјде да видиме.

Првата форма на приватни пари е регистрирана уште во Кина, пред 800 години. Еве пасус од мои необјавени белешки:

 

Монголците ја освоија Кина во 1271 година и го задржаа тамошниот систем на хартиени пари, но и на квази-кастинскиот систем доста непопуларен кај локалното Кинеско население. Владата инвестираше во канали и патишта, но даноците беа превисоки. Тоа го натера Кинеското население да пребега и да си го напушти сопственото земјиште. Населението се растрчка а со тоа и порастот на неформалната економија. Селаните одбија да го  користат официјалниот платежен декрет а наместо тоа се осврнаа кон кованици (нижани бакарни парички и сребро). Нелегални рудници за злато и сребро никнаа насекаде. Откако феноменот стана масовен, Империјата престана да се бори туку го усвои како нов официјален декрет. Сребрените кованици од илегално платежно средство на одметнатите станаа официјална валута, со само еден потпис.

Што ни кажува приказнава? Ни кажува како неформалниот декрет станува формален не како последица на регулација туку како последица на негова се поширока прифатеност. Владата или централната банка не е активен туку пасивен играч, му дава официјален мандат на она што е веќе широко распространето.

 

Гледаш што се случи тука, господине Cœuré? Приватните пари развиени од народот во Кина евентуално беа прогласени за легален декрет и од Владата на Кина. Зарем не е ова приказна за приватни пари со среќен крај?

Триста години подоцна ќе се јави уште една појава на приватни пари, овој пат западно од Кина, кога златото одеднаш стана оскудно во Европа.

 

Во раниот 16. век, Европа се соочи со недостиг на валута. Додека Азија тргуваше со богата лепеза на егзотични добра, зачини, порцелан, Европа во тоа време немаше што да понуди за возрат освен – кованици. Метална валута. Злато и сребро, но во сѐ помала количина. Се појавија проблеми во билансите на плаќање, на трговците им недостасуваше валута со која би си ги реализирале трансакциите, а тоа придонесе кон намалена економска активност, рецесија.

Во таква ситуација на хроничен недостаток на валута трговците беа приморани да бараат начин да продолжат со размена и трансакции. Се јави првата инстанца на невидливи пари или квази-пари, едноставно, алтернативна валута што трговците ја осмислија за да продолжат да тргуваат меѓусебе.

Рековме дека официјалната валута стана оскудна, да се плаќа секоја трансакција со кованица стана луксуз и наместо тоа се премина само на периодични финални порамнувања со кованици. Невидливите пари што во меѓувреме беа формирани служеа само како сметководствена вредност, регистар (ledger) кој кому му должи.

Овие невидливи пари или квази-пари се само еден пример низ историјата кога приватни играчи се собираат заедно и меѓусебно си формираат своја засебна валута за полесно да тргуваат меѓу себе, надвор од она што се смета за официјална валута прогласена за легален тендер (legal tender) од страна на влади, кралеви или императори. Зошто? Бидејќи таа официјална валута честопати ја немаме во доволна количина тогаш кога е потребна, пример во периоди на забрзан економски раст, глобализација. Главна одлика на тие квази пари е еластичноста (currency elasticity), одлика што официјалните пари честопати ја немат или ја губат.

 

Ете ти господине Cœuré, уште една инстанца приватни пари, што доколку не се појавеше, Европа ќе беше во мрачната доба (Dark age) уште долго време.

А дали ова втора инстанца на приватни пари ќе биде и последна?

Не. После неколку века, се појави уште една форма на приватни пари – Евродолар системот. Еве неколку пасуси околу евродолар системот (целиот текст можеш да го прочиташ тука).

 

Знаете што ја разреши Големата депресија и ја врати Американската економија повторно во бум (периодот меѓу 1945-1970)? 

Војната на војните – Втората светска војна.

И ангажманот што резултираше од неа наречен Бретон Вудс систем (the Bretton Woods system). Во негова суштина беа Американскиот долар како резервна валута, каде сите валути се врзани за доларот, а доларот е врзан за златото, и „џентлментски“ договор да се врши контрола на тековите на капитал од држава во држава (capital flight control). 

Бретон Вудс делуваше како стега, барем површински. Делуваше ограничувачки на протокот на капитал во меѓународни рамки.

Но во сенките се случи нешто друго. Комерцијалните банки меѓу себе полека развија алтернативен систем на трансакции, што ги заобиколуваше стегите на Бретон Вудс. Систем базиран на кредитни облигации, егзотични кредитни ангажмани со кои тргуваа меѓу себе, си ги порамнуваа обврските една со друга. Облици на кредитни ангажмани непознати за централните банки.

Овој систем на езготични облици на трансакции меѓу банките, што не вклучува долар туку „долар“ (мрежа на меѓубанкарски кредитни облигации кои почиваат на доларот) се познати како евро-долар систем (Euro dollar system). ).

 

Овој таканаречен евродолар систем се јави заради потребите на глобализираната економија во 1960тите натаму. Период на отпочнување на глобализацијата на тековите на трговија и капитал што воедно бараше огромна количина на пари во оптег што не е возможно да бидат емитувани од само една национална економија, (вклучително и онаа на САД) поради т.н. Трифинов парадокс.

Со други зборови, проблемот беше како да се финансира глобализирана економија со национална валута? Деловните банки, соочени со вакво сценарио на недостиг на разменско средство, си развија своја приватна форма на пари (ledger money) што стана позната како евродолар. Евродоларот (не Американскиот долар) стана глобална резервна валута, индиректно одговорна за просперитетот и развојот на цели нации. Да не беше оваа нова супра-национална форма на пари што ги финансираше светските трговски текови, повеќето нации од третиот свет сеуште ќе се валкаа во калта.

Ако ова не е приказна за приватни пари со извонредно среќен крај за сите нас господине Cœuré, не знам што друго е.

Ете сега сведочиме појава на уште една форма на приватни пари – Биткоин. Шоуто се одвива пред очите на господинот Cœuré. Можеби го игнорира тој факт намерно а можеби од незнаење:

 

Зошто се популаризираат крипто валутите? Не заради нашите стравови дека иде инфлација и валутите ќе обезвреднат. Туку заради нашите потсвесни залагања да се реши проблемот со монетарниот недостаток. Овој проблем е стар и историски. Секогаш кога се јавува и кога станува нетолерантен се издигнуваме и формираме приватни пари за полесно да правиме размена еден со друг.

Владите не ги контролираат парите. Централните банки не ги контролираат парите, туку учесниците во економскиот натпревар. И тие учесници од време на време се издигнуваат кога болката ќе стане нетолерантна, и си формираат своја валута.

 

Пишува: Блаже Аризанов